JAKIN 1988

0.Sarrera

Emakumearen deskribapena XV. mendeko gaztelaniazko zenbait kantutegitan Tere Irastortza Desio-objektu gisa hautatua. eginkizun garrantzizkoa izan da emakumeak bete duena, eta edertasuna izaki maizenik aipatzen den ezaugarria, interesgarri deritzot XV. mendeko kantutegi batzuetako deskribapen fisikoa aztertzeari1 , garaiko emakumearen egoera hobeki ezagutzeko lagungarri gerta dakigukeclakoan.

Horretarako, derrigorrezkoa da emakumeek artelanaren biIakaeran betetzen dituzten funtzioez ihardutea, ondorcn poeta- -andana hau —beti cre emakumeei buruz oro har, eta dama maitatuari buruz partikularki— eredu deskribatzaile mugatuez aritzera zerk eragiten duen aztertzeko; deskribapen fisikoaren zioen ikerlanik ezean, epitetoen zenbatze eta nahasketaren aurrean geundeke. koherentziarik gabeko multzo baten aurrean.

Gorte-amodiozko poesigintzan emakumeari hainbeste alabantza, eskakizun eta destaina igorri zaionez, honen deskribapen lisikoaren nondik-norakoari ekin aurretik, egokia da eredu honen sorkuntzan eta bilakaeran emakumeak berak duen Iekua aztertzea.

I. Emakumearen zeregina prozesu poetikoan

Lehenengo eta behin, gaztelaniazko gorte-poesian lekuzka litekeen emakume idazleen eskasia da nabarmenena: Florencia Pinar salbu (bestalde, lau kantutegi hauetan agertzen ez dena), apenas bait dago emakume idazlerik. Gabezia, Snow-eren arabe- 2 ra , neurri hauetan agertzen da: 6 emakume 700 idazle gizonezkoen aurrean, garai berean. Emakumeek idatziaren laburtasunari begiratuz, gainera, ezin izango genuke planteamendu eta idazkera femeninoko korronterik frogatu, proportzioak gezurtatu ezean.

Bakarra da, lau kantutegi hauetan, emakumeak idatziriko testutzat har genezakeena: "epistola de la Reyna de Aragon, doña Maria, fija del Rey de Castilla, enbiada al Señor Rey don Alfonso marido suyo", non erreginak, hiltzear eta senarra itzuli zain hogeitamar urtez egon denak, bat dagien emakumeei ezarri eginkizunekin, sona senarraren ekintza ospetsuetarik datorkiolako ustetan. Honela dio:

"Pero aunque muera con esta raviosa manzilla & con este intrinseco deo, de tanto grand titulo me alegro; que por tu fama sera mi muerte sabida & nonbrada por todo el universo & diran: Muerta es la dolorosa, segunda Maria, muger de Cesar Alfonso el Magno, que assa/, titulo es a mi ser reyna muger tuya & morir por tuya, e yrte yo a esperar en aquel siglo do mi esperanca sera cierta, que 3 non podras fuyr" (CR 112r-112v:91,59-66) .

Testuak klarki erakusten duenez, emazte-betekizunaren ereduei jarraiki aitortzen du Aragoako erreginak bere buruaren balioa, gerrariaren zain dagoen emaztearen kanonen barruan, mitologia klasikoko eme kastu eta pazientziatsuen gisara (Peneloperen kasua lekuko: CP 98:224, 137). Maria erreginak betiko bi ezaugarriak azpimarratzen ditu: bata, kastutasuna, Birjinaren izena duenez, izana ere baduela frogatuz azaltzen bait du bere burua; eta bestea, gizonarekiko menpekotasuna, erreginaz diharduten beste kantu batzuetan ere errepikatzen dena, hala nola Santa Ffé-ren "Comiat entr'l Rey e la Reyna en el biaje de Napoles" izenekoan (CP 126-127:269).

Erreginaren jarrera, gizonezkoek kantu eta epitafioetan emakumeak goraipatzeko aurkezten dutena da. Eta horretan guztiz bestelakoak izaten dira gizonei eskainiak. Hauetaz, ekintza loria- tsuak ematen dira; emakumeez —askotan pertsonaia femeninoen ahotan— gizonekiko menpekotasuna argitzen den bitartean. Horrela gertatzen da "A la tunba de la reyna doña Juana" kantuan (CB 21r:53); hemen erreginari dagokion informazioa emazteek gizartean bete lezaketen eginkizunari lotua da, hots: alaba, emazte eta ama izateari; hain zuzen ere, "erregina" errepresentatzen duen pertsonaiak bereganaturik erakusten duen moduan: "Mi fija fermosa doña Leonor/ dexo bien cassada, ryca, bien andante" (CB 21r:53, 25-26). Baita beste testu batzuetan ere, hala nola, "En loor de la Señora Reyna doña Catalina, madre de nuestro Señor Rey don Juan" (CB 24:63) edo Leonor erreginari buruzkoak: "Ffija del rey de Aragon" (CB: 21v:56, 9), "muger de alto varon" (CB: 25v:56,13 56, 1), "les nascieron dos infantcs" (CB: 21v:56, 19). Edo Fray Diegoren hitz argigarri hauetan: "son las señoras fermosas/ doña Maria la mayor/ otrosy doña Leonor, / que seran muy poderosas // Casadas muy altamente/ con grandes fijos de rreyes" (CB 167:514, 101-106).

Batzuetan, gizon idazleek, hirugarren batek emaztekiren bati egin irainen aurrean, emazteen faboretan idazten dute. Horrelakoak ditugu: "Respuesta que fizo por ella Pedro Morrera" (CB 34v:101), "Este dezir de rrespuesta fizo e ordcno por la dicha dueña, Françisco dc Baena, escriuano del adelantado Dyego de Riuera, al dicho Alfonso Aluares de Villasandino, a la sobredicha rrequesta de desonores que fizo a la dicha dueña" (CB 35v-36r:105), "Esta cantiga de rrespuesta fizo e ordeno el maestro Fray Diego en fauor e ayuda dc la dicha Cortabota contra Martin el Çiego" (CB 162r:500) nahiz "Respuesta que dio por ella vn frayle" (CB 117v-118r:330).

Beste batzuetan, poetek, elkarrizkcta bidez, pertsonaia emearen aurrean ipintzen gaituzte, ia beti mitologiako pertsonaiak erabiliz edo kualitate etikoei giza irudia emanez ("Deçir. Enyego Lopez de Mendoça" (CP 38v-40:94, kasurako). Urriak dira —Iohan de Duenyas-en "Con grant revercncia e mucha mesura" (CP 46v-48:104), cdo Suero de Riberaren "En una floresta 'scura" (CP 30-30v:79) eta "En una linda floresta" (CP 32-32v:85) eta besteren bat— hari honi jarraitzen ez zaizkionak. Emakumea bilau delarik, aldiz, gutxitan dugu kualitate etikoen edo pertsonaia mitologikoen pertsonifikatzerik, eta normalean sexualizatuagoak dira elkarrizketak.

Bestalde, gizonezkoek emakumeei utzitako erantzunetan eta ez dira asko— ez dago pentsamendu-berrikuntzarik, gizonaren galbahetik iragan direlako noski, Horregatik, ez da harrigarri gertatzen andrea bere buruaz suposatzen zaion moldeaz hizketan aurkitzea, Duenyas-en poema honetan legez:

"Senyor escudero, por tanto seria segunt bien sabedes mayor vuestro danyo, que mientre mas fino es e bueno el panyo tanto mas caro, senyor costaria" (CP 47:104, 56-59) .

Gauza berbera esan daiteke, poetak emakumearen pentsaera espreski erakutsi nahi duen bi kasuetan. Estamariu-ren "Debat d'una senyora et de su voluntat'ean (CP 56-56v:119) esate baterako, damak, bere gogoari aitortzen dionez, honestitatea gorde nahi du: "Comiença mi voluntat/ a desamar/ pues comiençan mal tractar/*mi honestat" (1-4), edo, izenpetu gabeko poema batean, emaztea bere "esposamenduaz" kexu denean (CB 77r:237).

Lau kantutegiotako testuetan, behin bakarrik hasten ditu eraakumeak, galdera batez, andre-gizonen arteko harrcmanak. "Desir de moxica" (CR 63r-66v:33) poema da, eta ez gaude aito-alaba baten aurrean, bilau baten aurrcan baizik, emakumeak gizonezkoa amodiora eragin nahi duenean, eta honek, mintzacra eta jarrera hori bere sexuari ez dagokiola esanez, bizitza honest eta izen onekora bultzatzen duenean: "que si a vos, la vida ho- nesta/ del mas cierto amor seguis/ bivires loada vida/ honrada de las del mundo/ acrescentareys lo segundo/ nuestra firme ley conplida" (67-72)5 .

Aurrekoari begiratuz erabaki daiteke, desio-objektu dugun emakumeaz ez dakigula ezer, poetak esana baizik. Maria erreginak, salbuespen izan zitekeenak, gizonek ezarritako papera onartzen du. Florencia Pinar da poetek emakumeci galdegiten zieten pasibotasuna koloka ezartzen duen bakarra, horretarako,  bere premiak aitortzeko zailtasunik franko gailendu zuena6 .

Mintza daitezkeen eta mintzatzera ausartzen diren emakumeen eskasiak zail egiten du, beraz, emakumeak goraipatzeko zein mesprezatzeko ezarri ereduez, andreek berek zuten eritzia ezagutzea. Lau kantutegi hauetatik lor daitezkeen datuen arabera esan liteke, halcre, gizarte androzentrikoak ezarritako eredu haiek barneratzen eta onesten zituela, oro har.

II. Emakume ederren deskribapenaren baldintzak

Kantutegietako poetek aldarrikatzen dutenez, emaztearen funtsezko izaerak behar du eder fisiko, sozial eta moralki. Eta, itxuraz, amodioaren sustatzaile edertasun fisikoa delarik, aito-rralaba eta bertutezkoa izatea derrigorrezko baldintzak dira, eta asko azpimarratzen dira, gero ikusiko dugunez. Adibide askoren bitartez, maitemintzearen oinarrian edertasun fisikoa legokeela pentsa genezake:

"Des que vi tu fermosura/ acorde de te amar" (Ugo Durries, CP 51v:110, 5-6).

"Ayas piedat et mesura / Contra mi / que de tu sola figura/me venci" (Lope de Stliñiga, CST 1:1, 5-8).

"Pues si yo tanto vos quiero/ vuestra belleza lo faze" (Joham de Mena, CR 12v:5, 111-12).

"Mis oxos fueron a veer/ffermosura tan estranya/ que de bien poca manya/ yo fui preso en su poder" (E. Lopeç hermano de Mendoça, CP 3:5, 1-4).

Baina edertasun fisikoa maitasunaren lehen zioa izan litekeela onarturik ere, ez da egia gortesaua edozein emakume ederrez maitemintzen denik. Aitorralaba ederrez bakarrik maitemintzen da. Beste emazteki asko izan daitezke agitz eder, eta horrela zerbait diren itxurakoak agertu, ondoko poeman suertatzen denez:

Edo baita Enyego Lopez de Mendoçaren "Serrana" batean ere, poetak, mirabe baten edertasunak txunditurik, dioenean:

Beraz, artzainei buruz mintzo diren serranilla eta villancico- -etan ikusten denez, estamentuak muga gailenezina ezartzen dio amodioari:

Eta kontzienteki ezarritakoa da lehen muga hau, zeren eta damaren baten edertasuna desmitifikatu nahi denean "Desyr que fiso el dicho Ferrand Peres a su amiga" edo orain aipatuko den "Respuesta secunda de Suero de Rrybera" bereizkuntza horretara jotzen bait da:

Beraz, emaztekiaren edertasunaren gaineko ikerketa planteatzean, nobletasuna lehen mailako ezaugarria da. Ikuspundu horretatik begiratuz, "alta", "de alto estado", etab. ez genituzke metafora bailiran irakurri behar, kalifikazio moral eta etikoek bezain erreferente berehalakoa duten zeinu gisara baizik. Beste batzuen artean, adibide hauek ekar daitezke:

Amodio-gaitzat onesteko hain da baldintza hertsia emakumea aitorralabetarikoa izan dadin, non, gainerantzean, emakumearen deskribapenak beste joera batzuei lotzen bait zaizkie. Horrela, aitorralaben deskribapena erreferente gabea den bitartean, asko dira zehaztapen fisikoak serrana eta artzainen kasuan.

Harrigarria da eranskinetako laukietan egin daitekeen be- reizkuntza zein argia gertatzen den, baldin izen eta adjektiboen inguruan (fermosura, cuerpo,.,.) bildu deskribapenak poeman bertan agertzen diren legez berrirakurtzen baditugu. Esate baterako, CR 126v-tik ateratako aipamenak irakurtzean, berehala jabetzen gara "Beços gordos, bermejos", "ojos negros & rasgados", "cavellos ruvios, peynados" artzainen bati dagozkionak di- rela, deskribapen-maiztasuna altua bait da eta deskribapenak zhatz eta errealagoak. Gainera, kantutegi honetan bertan 128r- -koak biltzen badira, ez digu lan handirik emango serrana bati zuzenduak direla erabakitzeak, horrela gertatzen da eta hauekin: "ruçia cabeza traya tresquilada", "piernas pelosas bien como salvaje", "tetas disformes atras las lançava". Esan nahi bait da, emaztekirik desohoratu nahi denean, deskribapen fisiko eta erizpide sexualez desohoratu ohi dela, CB 35v:105ean gertatzen denez, A. Alvares de Villasandino-ren konposizio honetan: "Contra una duefia d'este reyno por manera de la afear e deshonrar por rruego de un cavallero que qe lo rogo muy afyncadamente". Hona hemen zati batzuk:

Aitorralaben ederraren deskribapenek froga dezaketen xehetasunik ez dakarten neurrian, gainerako emakumeenetarik urrun gertatzen dira, eta hau harrigarria da, poetek dama ederrena den bezala aurkezten dutenez.

Deskribatzen —eta ez aipatzen— den aurpegikera arras da inkonkretu eta erreferente fisiko gabea. Aurpegia ederra bada, ez dakigu zertan datzan edertasuna; begiek maitemintzen badute, ez dakigu zergatik. Eskua edo aurpegia ez delarik, oso gutxitan kausi dezakegu gorputzaren beste atalen baten aipamenik. Aurpegia izen ezberdinez izendatzen da (rostro, cara, semblante, viso, fayciones,...), baina izen-aniztasuna ez dagokio sekula konkretizazio deskribatzaileari, askotan ikus dezakegunez: "Faycio- nes de muy plazient ayre" (CP 155:324, 18), "de muy grande alegria" (CB 12v:23, 5), "lindo rostro" (CR 8v:4, 144), "en su semblante fermosa artera" (CP 155:324, 16), "linda cara" (CR llv:5, 73). Aurpegian nabarmengarri, kolorea eta begiak gertatzen dira, eta batzuetan sudurra edo ahoa: "muy resplandesdente" (CR 82r:51, 20), "vuestra color matysada" (CB 8r:8, 11), "fas muy blanca" (CB 185r:551, 45), edo beste kasu hauetako batzuk: "Faç bien tallada" (CP 155:324, 21). Eta noizbehinka adatsak, betileak (CB 76r:234, 36-39/64-70), eta behin edo beste bakarrik eztarria (CB 78r:241, 9).

Hedatzen da batzuetan erreferentea. Orduan aipatzen da gorputza: "fermosa en tallyo e muy delicada" (CP 155:324, 17), "El cuerpo cstrecho" (CP 155:324, 20), "ygualdat en su fechura" (CR 105r:75, 326), "lisso, muy enviso" (CB 164v:506, 3-4), "muy lisa" (CB 143v:415, 19), eta salbuespenezko kasu batzuetan, bularra ere bai, beti kristalezko eta txuri (CB 78r:41, 9; 89r:269, 27-28).

Bestela da deskribatua aitorralaba ez denean. Orduan, des- kuidoan, aipatzen diren gorputz-atalak, aitorralaben deskribapenetan agertzen direnak badira, beti ere erkatzea erridikulizatzai- le gertatzen da, gorte-emakumeekiko aurkakotasuna frogatu behar denez. Hori da serranilla, villancico, eta aitorralaba ez diren emaztekiei buruzko kantuetan gertatzen dena, salbuespen batzuek salbu. Ikus ditzagun hauetariko batzuk:

Konnotazio sexuala duten gorputz-atalen izendatzea, oro har, peioratiboa izaten da.

Oso gutxitan kausi ditzakegu honelako deskribapenak aitorralabak aipatzen direnean. Poetaren asmoa iraintzea da, ezpairik gabe. Villasandinoren batean ikusi dugu, eta baita beste honetan ere, bere emazteari "itsusi" esatean (CB 29r:79), edo Pero Veles de Guebarak kantu honetan esaten duenez: "a una dueña muy vyeja (...) e non avia en el rreyno quien quisyese con ella cassar, tanto era ffea e vyeja e de pobre, non enbargante que era dueña de muy buen linaje". (CB 112r-112v:322).

Aitzitik, bada ohizko ez den errespetuaz deskribaturiko emazteki bilaurik. Kasu horietan, amodiorako benetako oztopoa estamentua da. Hala ere, poetek frogatzen dute, behin eta birritan, benetako amodioa aitorralabetarik bakarrik datorkeela, eta bilauetarik bilaukeria:

Maite denaren gorputza ezkutatu eta "purifikatu" beharra, ez da besteen kasuan gertatzen; are gehiago, gainerako emaztekien organo sexualak —sarri asko cosa deitu zena— erakustearekin kontrastatzen da. "Gauzaratzea" erregistro lexikoen nahiz metaforen erreferenteen hautaketan errepikatzen da. Maite direnak izar, eguzki lore, txorien pareko izan daitezke. Bilauez vergaja,  carajo, postigo, cabalgadura diote. Ferrand Manuelen testu hau lekuko:

edo testu anonimo honek erakusten duena:

edo hauek bezalako beste asko:

 II.1. Deskribapen-eza edo deskribapen "erkatzailea"

Aitorralaben deskribapenetan ez dira asko gorputz-atal baten ondoko epiteto "fisikoak". Metaforak ia sekula ez dagozkio ezaugarri fisiko konkretu bati, edertasun orokorrari baizik, ia beti, edertasun "etikoa" finkatu nahi duen deskribapenari jarraiki.

Garrantzizkoak dira hauetarik ortzeari dagozkionak. Ortzeko edozein elementurekin amankomunean bait du damak urruntasuna eta altura, eta ezaugarri hauek gertu daude damari eman ohi zaizkionetatik: beti urrun, gaztelu nahiz dorre edo gainalde- ren batean.

Argitasuna da beste antzekotasuna, emaztekia bezala ikusgarri, ilunpean bereizgarri bilakarazten duena. Ikuspuntu honetatik, dama maitatua, beste dametarik argiak luke bereiziko. Argi eta Zuritasunaren beste zio bat, "garbitasun", "kastitate"arekin harremanetan ipintzeko aukera ematea da.

Izarren artean, —hots, aitorralaben artean— bada, halere, dirdiratsuago dena: eguzkia. Fernando Peres-ek zioenez,

Edo beste hauek:

Beste askotan, dama maitatuen eta antzinako pertsonaia mitologikoen erkaketaz ematen zaizkigu damaren ezaugarriak. Eta hori desgizatze-bideetarikoa dugu, zeren eta bere giza izaeraren  konkretutasuna apaltzen bait da bere jainkozko natura goratzen doan neurrian:

 

Bestalde, izadien oinarrituriko metafora asko kausi daitezkc. Hain dira erabiliak, non "lore", "jasmin", "larrosa" izenak edertasunaren sinonimo bilakatu bait dira; baina metafora hauctan ediren liteke ñabardura berezirik: edertasuna edertasunaren helburu gisa goraipatzea, arean, emakumeengan gauzatzen den edertasun helburu gabea, bere doatasunagatik, eta indar estatikoaren kariaz maitagarri bihurtzea. Bestalde, emakumeari bere- -berezkotzat atxeki zaion hauskortasuna, babes-beharra azpimarratzen da, berezko egoera pasibo, begetatiboa dela eta. Gainera, eme-edertasuna sinbolizatzen duten imajina gehienen antzera, zeregin erkatzailea ere badute, sarri asko superlatiboa:

"flor das flores" (A. Alvares, CB 12v:23, 17).

"das flores flor" (A. Alvares, CB 19:45, 23).

"lynda flor que non a par" (A. Alvares, CB 20v:51, 20).

"la flor de las flores" (F. Inperial, CB 76r:234, 48).

"La que es flor e pres d'España,

corona de las ffermosas,

muy mas linda que las rrosas

bryosa sin toda saña" (Ferrand Peres, CB 189r:569).

"flor de los flores" (Johan de Tapia, CR 85v:58, 15).

"entre las flores se demostraua

en su semblante fermosa artera" (F. Ymperial, CP 155:324, 15-16).

Zerrenda nahi adina luza daiteke , imajina hauek aposizio gisa eta edertasunaren sinonimotzat agertzen direnekin osatuz gero. Izan ere, lehen esan dugunez, "lore", "larrosa", "jasmin" ederraren sinonimo bezala agertzen dira.

Badira beste metafora-mota batzuk ere, baina ez sekula hauek bezain topiko. Horien artean, esate baterako, multzo ba- tean harribitxiak —beti ere, erkatu asmotan— hautatzen dituzte- nak, hala nola:

 

Gainerakoak oso partikularrak dira eta egileren bat edo besteren kantuetan agertzen direnak. Iohan de Tapiaren "Muy alta & muy excelente" (CR 82r-82v:51), damaren edertasuna ura, argitasuna eta suarekin gonbaratzen da, bereziak dira edo hegaztien erreferentean oinarritzen direnak ere. Hauen helburua, dama maitatua gainerakoetarik isolatzea da, bai emakume-jenerotik cta baita "maitagarri" diren aitorralabetarik ere ateraz.

Ondorio gisa, ziurtzat eman liteke, emakumearen deskribapena, aitorralabentzako eredugarri onartzen denetik irteten de- nean, asmo iraingarriz egiten dela, onesten den emakumearen idealaren aurkakoa erakutsi asmoz.

Honako hau errepikatu behar da, beraz: gizonak maita dezakeen objektu denean sublimatu behar da emakumea, horretarako benetako, haragizko emakume modura identifikatzeko arris- kutan ipiniko luketen deskribapen fisikoak baztertuz. Deskribapena konkretuagoa denean ere, ez gaude, ordea, benetako emakumearen aurrean, kasu hauetan poetek ezaugarri fisikoak groteskoki markatzen dituztenez.

II.2. Beste desgizatze-bide bat: jainkotzea

Orain arte esandakoaren ondotik, argi ikusten da, kantute- gietako poesietako dama desgizaturik dugula. Ez daude ondorio honen kontra aitorralaben edertasunaz, jainkotu arte, egiten diren aipamenak: ez bait da dama emakume izateagatik laudatzen, emakume ez-arrunta, apartekoa delako baizik; ez da, beraz, egokia, emakumearen idealizazioaz aritzea, nolabaiteko laudoriorik merezi dezan, bereizi, jainkotu behar denean, beste emakumeetarik urrundu eta desgizatu behar denean.

Poetak bere sentimenduak justifikatu beharra duelako behar du Jainkoaren nahiz Naturaren berrespena, hauek bailiran dama bereziki zerbaitetarako hautatu dutenak.

Lidak zortzi formula proposatzen ditu , XV.mendeko literaturan emakumea goratzeko erabiltzen direnak bildu asmoz; baina aipatzen dituen batzuk kantutegi hauetan aurkitzea zaila da.

Guztiak, gainera, izan diren eta direnen artean maite den dama ederrenatzat eman nahi dute. Ederrena delako laudatu nahi izateak, denboran, espazioan, naturan eta historian oinarrituriko erkakctak egitera bultzatzen du poeta, beti ere Jainkoaren hobespena azpimarratuz (CST 6:2, 26-27; 192:49; CP 34:88, 5-12; 157v:327, 9-10; CR 204:100, 313-320).

Dama maitea laudatuz emakumeak oro goretsi nahi ez izatearen, erantzukizuna Jainkoari atxekitzen dio poetak, aparteko egin omen zuelako dama (CP 82v: 172, 16,5-8) eta bitartekotasunik gabe sortu:

"Mucho deuedes loar / a quien uos fyso syn par"

(A. A. Villasandino, CB 8r:7 bis, 29-30).

"Oue si Dios vos ha dotada / De tan alta fermosura/

¿Que vale la criatura/ que de todos non es amada?"

(I. Tapia, CST 206:54, 24-27).

"Fyso vos Dios delycada".

(A. A. Villasandino, CB 8r:8, 9).

"Que Deus vos fes de tal valor / que todo el mundo inda amor/

vos van sempre obedesçer".

(A. A. Villasandino, CB llv:19, 19-20).

"La linda muy acabada / que Dios bendixo en la cuna,/

non ovo culpa ninguna / por mirar planeta onrrada".

(A. Moranna, CB 89r:270, 17-20).

 "Sola vos, gentil señora / se que os tovo dios guardada".

(Carvajales, CR 108v:85, 51-52).

"mas gentil senyora mia / que Dios crio tan fermosa".

(Gonçalbo de Quadros, CP 57v:124, 9-10).

Jainkoari erantzukizun hau ezarri asmoz maite denerentzako unibertsoan zeregjn berezirik zuela ematen da aditzera, eta, horregatik, hura sortzeko helburu eta ekai bereziak azpimarratu behar dira:

"Todos me dizen que Dios/ no formo tan lindo gesto".

(Iohan de Torres, CP 18v:51, 3-4).

"antes del universal / mundo es una espeçial /

en graçia e condiçiones/ et fermosa de fayçones/

et muy buenda dc bondat".

(A. Enriquez, CP 76v:154, 174-178).

"Dios la fizo sin fallir / cn beldadcs acabada,/

muy donosa en reyr/ en su gesto sosegada /

en sus pechos aseada/ honesta, en faular /

como sabe conportar/ al que d'ella es amado".

(Sarnfis, CP 161:333, 5-10).

"Porque su par non nascio/ Nin virtut tanta dio /

Dios a quien mas quiso dar" (Carvajales, CST 343:126, 13-15).

 

Damak paradisua isladatzen duela kontutan izanik, gizonezkoaren salbamenduaren bultzatzaile bilakatzea izan daiteke zeregin berezi hori:

Lidak dioenez "quizas la mas frecuente variante del motivo estudiado es la que afirma que Dios o la Naturaleza han creado a  la hermosa como muestra de su poder o sabiduria10 . Ez dago, baina, formula hau maizenik erabilien artean ipintzeko adina adibide. Gero ikusiko dugun Andujar-en poemaz gain, gutxi dira erakuts daitezkeenak:

Lidak aipatzen duen beste adibide honetan ere —baina kantutegi hauetan behintzat partikularra da— maite den dama planeta eta beste garai eta leku batzuetako emakumeen ondoan jarri, eta onenen arteko hauen bertute berezienak bere baitan biltzen dituena da; ik. A. de Montaños-en poema. Baina kasu honetan, ideia pertsonal baten aurrean gaude eta ez topikalizatutako ideia baten aurrean:

Argi dago maite den damak gizakien gaineko naturazkoa behar duela, jainkozkoa, aitorsemeak damaren petik jartzea justifikatzeko. Horregatik, deskribapcn desgizatzaileak dira, batipat, damaren gizatasunaren gaineko naturari dagozkionak:

"Clara lus de paraysso" (A. A. Villasandino, CB 15r:32, 25).

"vista angelical" (A. A. Villasandino, CB 15r:33, 16).

"clauellina angelical" (A. A. Villasandino, CB 20r:50, 6).

"lynda flor de paraysso" (A. Moranna, CB 89r:270, 30).

"mas fermosa que parayso" (CB 89v:271, 31).

"angclica fygura" (Maestro Fray Diego, CB 164r:5()4, 47).

"lus angclica" (F. Inperial, CB 77v:238, 15).

"que solo por fermosura

bien merecedes ser santa" (I. de Torres, CP 18v:50, 3-4),

"gesta angelical formado" (CP 45:101, 25).

"Non es humana la lumbre que de vuestra faz procede" (J. de Tapia, CR 91r:64, 1-2).

Ikusten denez, helburu bereko aukerak nabarmenki erlazio- naturik daude, eta ahapaldi berean nahasian ager daitezke hemen sailkatuak. Horrela gertatzen da Iohan de Andujar-en "A la condesa de Andujar"en:

Jainkotzea gertatzen ez denean ere, dama besteetarik bereizten eta nolabait isolatzen du deskribapenak, garai eta leku ezberdinetako beste batzuekin erkatuz. Poetak, maite duena bakarra dela frogatu beharra duelako, bere maitasuna justifikatzeko.

Horixe da dama maitatuaren apartekotasunari buruzko aipamen gehienen zioa, maitaleak bere damaren lainua Jainkoaren sorlanean oinarritzearena: guztien gainetik orotan bereizi behrra, baina klarki adieraziz, gizonezkoak ez direla erkaketa horretan sartzen, lelo honek ongi adierazten duenez, berezkoa bait da:

Justifikatu behar horretan datza, poetek emaztekiez hitz egiten dutelarik, damak eta maitatzea erabaki duten dama bereiztearen zioa. lohan de Tapiaren hitzetan. "Vos soy la que yo elegi/por soberana maestresa" (CR 91r:64, 9-10). Gainerakoez nahi duten guztia esan dezakete, ez bait dira "gizon osagabe" baino. Adibide luze eta oparoa, Fernando de la Torre-ren "Juego de naypes"en kausi genezake, non ez den emakumeaz mintzo, baizik eta esparru hau mugatzen duen, "maitagarri" diren aitorralabez, lau sail bereiziz, gizonarekin duten loturaren arabera (moja, ezkondua, ezkongabea, alarguna). Honek ondo erakusten du XV. mendeko gorteko poeten imajineria ez dela gizonek cmakumea, izaki apala, maite dutelako aurpegia zuritzeko behar duten tresneria baizik. Aipatu testuaren zati batzuk ikus ditzagun: lehenengoa moja, bigarrena alarguna eta hurrengoak ezkondu eta ezkongabeekiko amodioaz;

Behin poetak, hain beharturik gertatzen diren beste askotan legez11 , dama goraipatuz besteetatik bereizteko ezaugarri berria erabiltzen du: zuhurtasuna, jakinduria, arruntki gizonezkoei bakarrik eskatzen zaiena. Baina, horretarako, argi uzten du ezaugarri hori apartekoa dela bere damaren kasuan:

"de sus amigas diré

que no s'igualen contigo (...)

non puedo non te querer

que fermosura e saber,

en pocas fue, yo m'obligo"

(CP88v: 197, 3-4/10-12).

II.3. Edertasunaren deskribapen etikoa

Orain arte aipatutako adibideen berrirakurketa planteatzen da, bada, "belleza", "fermosura" eta antzeko hitzen arlo semantikoa fisikoa baino zabalagoa dela kontutan hartuz. Egia esan, "kanpoko" edertasunaz egiten diren aipamenak sarri asko edertasun "etikoa"ren adierazle ditugu. Beste askoren artean ikuspegi hori adieraz dezaketen batzuk gogora daitezke:

edo, bide beretik, Fernando Peres-en dama "señora de sus señoras (CB 191r:573, 27) dela ukatzen duten Mariscal Iñigoren beste hauek, zeren dioenez:

edo hain argi mintzo diren Santa Ffé-ren "Copla esparça" hauek (CP 132:278, 1-35):

Ia osotasunean transkribaturik dagoen hau irakurriz, zail da Santa Ffé-k maite duen damaren edertasuna fisikoki imajinatzea, edertasuna ez bait da gorputzean finkatzen, jarrera eta izaeran baizik, eta garrantzizkoa beste hau delako: aipatzen diren gorputz-atalak arimaren adierazle izatea, apaltasuna, onestutasuna erakustea, hots, azken lerroek diotenez, "en virtut de obediençia". Bistan da ezaugarri hau maitaleari, poetari, gorte-gizonari legokiokeela, eta ez maite den damari, hau erregina, andere, bada.

Anitz dira jite honetako ezaugarriak eta laukietan zehaztuak. Hau dela eta, batzuk bakarrik aipatuko ditut: "prietos los oxos mansos e suaves" (CP 155:324, 22), non, deskribapen t'isikorantz abiatzen den epitetoaren ondotik ("prietos"), beste bi bait ditugu, beharrezkotzat suposatzen zaien izaera etikoa azpimarratuz ("mansos e suaves"). Beste batzuk: "dueña loçana onesta e garrida" (CB 77v:239, 2), "lindo rostro, claro, onesto" (CB 13r:24, 23), "graçioso e onesto rryso" (CB 75r:231, 13), "oxos ayuso" (CB 129r:349, 25).

Sekula biluzik agertzen ez den damaren gorputza ezkutatu eta purifikatu ("desintoxikatu") beharrak, jazkeraren deskribapenak damarentzat beharrezko jotzen dira kualitateak aiderazten ditu:

Damaren deskribapen etikoa hain da alienagarria, non askotan zehaztuago bait da birjinaren deskribapen fisikoa bera ere:

Zaila da askotan damaren kualitate estimatuena zein den erabakitzea, baina maiztasunari eta testu batzuen ñabardurei begiratuz, arazoa dexente errazten da. Testu hauetarikoa da aipatu F. de la Torre-ren "Juego de naypes"en hasiera, hemen autoreak, kondesaren bertuteak laudatzean, garrantziaren arabera ezartzen dituenez:

III Ondorioak

Argi eta garbi ikusten da, ez gaudela emakumearen dcskribapen baikorragoaren aurrean, luzaroan poesiagintzaz esan denez.

Alde batetik, bilau/aitorralaba bereizkuntzari begiratzen badiogu, erraz nabarmentzen da "maita zitezkeen emakumeak" gutxienak zirela; eta beste aldetik, ikus dezakegu, ñabardura iraingarriak ez zirela bilauen kontra bakarrik, baizik eta emakume ororen aurka, hauen artean poetek bcreiziak baino salbatzen ez direlarik, zeren eta birjina edo beste pertsonaia mitologikoak kastotasunaren kariaz bakarrik bait diran izen oneko.

Maitemintzearen zio nagusia edertasuna zelako ideia ere ez da egia, emakume itsusia kontutan hartu ere ez egin arren.

Halere, edertasuna da gehien aipatzen dena, emakumeez ihardutean: fisikoki eder izatean gain, izpiritualki ere giza maila guztiek —eliza barne— suposatzen duten bezain eder izan behar dute.

Kritikak bestelakorik esan badu ere, damaren jainkotzeak eta horretan Naturak nahiz Jainkoaren borondateak duten rolak, ez dute emaztekia gizakume bezala dignifikatzen: hain zuzen ere, gizonarekiko menpekotasun-adierazle ziren bi ezaugarriak sublimatzen bait dira: apaltasuna eta kastotasuna.

Torrellas ez dago, bada, emakumeen defentsan mintzo diren poetengandik urrun, haren kasuan besteenetan inplizitoki suposatzen ditugun ezaugarriak poema bakarrean ematen badira ere, horrela "las calidades de las damas"en (131v-133r:125) ukaezi nezko moduan agertzen direlarik.

Horrexegatik, berarentzat emakumeak oro ezer gutxi direlarik, bere poemaren hartzaileak aparteko izan behar du. Aise ikusten da hori, bertso hauek.

"copla"k ixten dituztenekin erkatuz:

 

_____________________________________________

1 CancionerodeLope de Stuñiga,Madrid,1872(ed.Marqu6sdeFuensantadel Valle- J. Rayón): CST bezala aipatuko dut. Cancionero de Roma, G.C. Sansoni, Florencia, 1935 (ed. M. Canal Gómez): CR bezala aipatuko dut. Cancionero de Baena, C.S.I.C, Madrid, 1966 (ed. J. M. Azaceta): CB izendatuko dut.

Cancionero de Palacio, C.S.I.C. Instituto Antonio Nebrija, Barcelona, (ed. F. Vendrell de Millas): CP deituko dut.

2 SNOW, J.: "The Spanish Love Poet Florencia Pinar", in: Medieval Women Writers, Manchester-University Press (ed. K.M. \Vilson), 320-332 or.

3 Letrek —ik. 1, oharra— kantutegian kokatzen dute testua. Zenbaki-andanari dagokionez, lehenengoak orijinaleko folioaren berri ematen du, salbu eta CSTren kasuan, eskuratu argitarapenak ez bait zuen datu hau ematcn; hemen orrialdea aipatzen da. Bi puntuen ondotik, testuen hurrenkera hartzen da kontutan (baina datu hau ez dugu aurkitu cz CR eta ez CSTn). Kakotxaren ondoan, lerroen berri ematen da, Azken zenbakiak marratxoaz bereizten badira, jariraan datozen seinale, eta barraz bereizten badira, seinale jarraiak ez direla.

4 Imajina berbera kausitzen da, esate baterako, CR 102-103r:75,207-216 F. Dc la Torrerenean: "Lo que tienc otro sobrado/ a mi poco me aprovecha;/manto de otro sudado/ mi voluntad lo desecha;/con todo tal puede ser/ en color y en fechura,/ que viejo puede valer/ mas que nuevo sin costura;/ y por tan desemboltura/ muchas vezes vi folgura".

5 Bada oraino beste kasu bat, baina ez mota berekoa. Honako hau: "Este desir fiso e ordeno el dicho maestro Fray Lope del Monte por contenplaçion de dos dueñas que se le venian a quexar e querellar de sus maridos, e le pedian consejo que es los que deuian faser" (CB 129r-129v:349).

6 Cancionero castellano del siglo XV, Madrid, 1915. (ed. Foulché, R. Delbosc). Dans DEYERMOND: "Spani's First Women NVriters", in: Images: Women in hispanlc literature, Berkeley, University of California Press, 1983. Bada, gaincra, Iohan de Duenyas-en kantu bat (CP 46v:104, 15-16), emakumea gizoncn amodio-deklarazioez ironikoki mintzatzen ipintzen duena.

7 Era beran 35v-36r:105; 45r:139, 133v:360, 5-8; I73v:362, 9-16.

8 CB 5v:5, 24/42; 8r:7 bis, 31-33; 8r:8, 16; 10v:17, 2; llr:17, 20/24-27; 12v:24, 18-20; 14v:31 bis, 11-17; 15r:32, 14; 20v:50, 29; 47v:149, 44; 53v:171, 9; 75r:231, 10-12; 75r:234,10; 76r:234; 103r:297,1; 153r:464, 9-11; 185r:551, 29; 185r:552, 34; 188r:565, 6; 189r:570; 191r:573, 35. CP 78:158, 2; 102v:234, 14.

9 LIDA DE MALKIEL, R. M.: "La dama como obra maestra de Dios", in: Estudios sobre la literatura del siglo XV, Madrid, Porrua Turanzas, 1977, 179-290 or.

10 aip.ob., 235 or.

11 Adibidez: CP 26:73, 19-20; 23:66, 26-28; 102:233; 103:237. CR 5v:3, 61-65; 7r-7v:4, 83-85; 25v:9, 121; 60r:25. 10-13/27-30; 107v:83, 1-3; 108r-109r:85; 110v:90, 9-12; 120v:108, 1-4. CST:205-206; 222-226.

12 Datu-bilketa hau asko luza litcke. Kontestu gabeko irakurketa erratzaile bat gerta ez dadin, beste batzuk non aurki daitezkeen aipatzen dut: CB 8v:9, 39-45; 10v:16, 5-8; 52v:166, 9-10; 54r:174, 28-32; 54v:176, 11-12; 78r:241, 5-8; 105r:301, 9-16; 131v:355, 22-25. CR4v:3,20-24; 14v:6, 104-105; 22r:ll,65-72; 60r:25, 10-13; 83r:52, 6-9; 91r:64, 1-8; 95v:74, 25-32; 107r:82, 11-17; 115v-lS16r: 96, 13-28; 120v:109, 7-8; CST 192:49, 6-8; CP 46v:104, 3-5; 52v:113, 44; 71:148, 8-12; 85:183, 9-11; 105v:248, 9-16; 138-138v:291, 9-17; 150r:313, 29-32.

 

Eranskina

Laukien irakurtzeko

Oinarrizko izen nahiz adjektiboa erdian dago, maiuskulaz idatzirik. Aldamenetan, testuinguruak. Erdikoa eta aldamenekoa puntuez elkartzen direnean, hurrengo zutabeari lotua dela adierazten da.

Zenbakiek folioaren berri ematen digute, CSTn izan ezik, erabili den argitarapenak (ik. 3,oharra) ez bait du ematen informazio hori. Batzuetan, testuinguru-zutabeetan parentesi artean dauden zenbakiek bereizten dituzte hitzak, e.b.: "muy (12v) linda (78v) FIGURA», Horrela, lerro berean bi testuinguru ipintzen dira, alegia: "muy linda figura" (12v) eta "linda figura" (78v).

Testu batzuk oinarrizko bi hitzen inguruan bil zitezkeen: "muy linda FIGURA" edo "muy LINDA figura". Horrelakoetan, behin bakarrik aipatzen dira.

Lauki hauetan deskribapen fisikoak aipatzen dira. Askotan balorazio sozial eta etikoen berri eman dezakete. Ez dira pertsonaia mitologikoen deskribapenak ipintzen (deskribatzen den emakume konkretu batekin erkatzeko ez bada), ezta kualitateen pertsonifikazio edo Birjinarenak ere (zeregin erkatzailca ez dutenean). Ez dira, kasurako, "la gentil cara de Apolo" (CR 43v:22,27) bezalakoak aipatzen. Ezta, lokuzio batzuetan, zentzu deskribatzailerik gabe ager litezkeenak ere, (hala nola, "eskua eman"). Hori da "Querer tendcr las orejas/ a mis cuytadas conse- jas" (CR 57v: 24,48-49) bezalakoetan gertatzen dena.

CR eta CSTri dagozkienak elkarrekin ematen dira, bien arteko ezberdintasun gutxi dagoenez. Ezer aipatzen ez denean, CRri dagozkio, eta honetan agertzen ez den kanturen bat denean, CST jartzen da parentesi artean.